I. CÁCH CHÂM

A. Các loại kim châm

Chủng loại kim châm thì rất nhiều, nhưng nói chung thường dùng 3 loại là: hào kim, kim ba cạnh và kim châm da (xưa có cửu châm, vì trong đó có những loại kim dùng sang phạm vi ngoại khoa và động tác phức tạp ít dùng nên lược đi).

- Hào kim: là kim ứng dụng rộng rãi, thân kim rất nhỏ, mũi kim không nhọn hoắt; độ dài kim có các cỡ: nửa thốn, một thốn, thốn rưỡi, hai thốn, ba thốn, năm thốn. Loại kim này ứng dụng vào chữa rất nhiều loại  bệnh.

- Kim ba cạnh: làm bằng thép không gỉ, dài chứng thốn rưỡi đến hai thốn, đầu kim nhọn và có ba cạnh, thân kim khá thô, mũi kim sắc bén.

- Kim châm da: cũng gọi là kim mai hoa, kim thất tinh, hình nó như cái gương sen hoặc buộc kim thành từng bó từ 5 hoặc 7 kim nhỏ, 5 cái thì gọi là kim mai hoa, 7 cái thì gọi là kim thất tinh.

B. Luyện cách châm

- Khi mới tập cầm kim châm, đầu tiên cần luyện tập sức ngón tay và luyện động tác vê kim, sau đó mới châm trên người.

- Luyện sức ngón tay: lấy mấy tờ giấy bản gập lại nhiều lớp rồi buộc thành gói chặt chẽ. Tay trái cầm gói giấy, tay phải dùng ngón cái, ngón trỏ và ngón giữa cầm kim, tập châm lên gói giấy. Lúc bắt đầu dùng kim nửa thốn, tiến dần lên dùng kim một thốn, hai thốn, ba thốn, mà luyện tập. Tập đến khi không cần dùng sức cũng có thể vê kim được, lúc ấy mới tạm gọi là biết châm, mới có thể châm, về, tiến kim nhanh trên da người được.

- Luyện tập vê kim: Buộc một gói bông thành hình cầu, dùng chỉ quấn chặt lại thành mươi vòng thật tròn, tay trái cầm quả bông, tay phải cầm kim như nói ở trên, đặt kim lên quả bông, một lần đếm một lần vê tiến kim, vê lùi kim thật tự nhiên, lúc bấy giờ châm trên người mới không thấy khó khăn. Khi vê, ngón tay chỉ nhích qua nhích lại trong khoảng đủ cho thân kim xoay nửa vòng tròn là được. Không nên xoay thân kim quá mức, xoay quá sẽ làm cho mặt da xoắn lại, gây cảm giác khó chịu, có hại cho châm cảm.

C. Chuẩn bị trước khi châm

- Kiểm tra kim: trước khi châm cần kiểm tra kim xem có chỗ bị rạn nứt, chỗ cong gập hay không ? có gì hay không ? Mũi kim có cong hay không Nếu mũi kim có những tình tạng trên thì loại ra, chọn lấy những cây kim tốt, để khi châm và rút kim bớt khó khăn, đề phòng sự cố gẫy kim.

- Đem kim thả vào nồi nước sôi đun thêm 10 phút là được.

- Chọn xem cần châm mấy huyệt, mỗi huyệt sâu bao nhiêu, căn cứ vào người bệnh gầy béo mà lấy kim dài, ngắn cho vừa.

- Tuỳ theo nơi phải châm mà đặt tư thế người bệnh cho phù hợp, tư thế phải tự nhiên mới giữ được lâu; dặn dò người bệnh không được động đậy khi châm. Ví như châm huyệt ở đầu, mặt, bụng và tứ chi, thường phải nằm ngửa; châm các huyệt ở cạnh đùi thường là nằm nghiêng; châm ở đầu mặt và tứ chi cũng có thể ngồi ngay ngắn hoặc ngồi tựa ngửa cổ.

- Chọn huyệt vị tốt rồi, dùng móng tay ấn vào huyệt vị thành dấu chữ (+) để ghi nhớ.

- Hai tay thầy thuốc phải được sạch khô, trước khi châm dùng cồn 75 độ xoa lên tay từ 2 đến 3 phút. Dùng bông cồn xoa lên huyệt vị người bệnh, từ giữa xoay dần ra ngoài, sát trùng để đề phòng nhiễm trùng.

- Đối với người bệnh mới châm lần đầu, phải giảng giải để người bệnh thấy rằng châm không đau, không nên sợ sệt, để đề phòng bệnh nhân vì sợ hãi mà say kim. Đối với người bệnh suy nhược, hoặc người đã từng say kim thì tốt nhất là để ở tư thế nằm ngửa. Trong khi châm mà người bệnh thấy có váng đầu hoa mắt, ra mồ hôi, buồn nôn, thì lập tức ngừng, vê kim rồi xử lý những biện pháp chống say kim.

- Trong phần huyệt vị có ghi độ châm sâu của từng huyệt, đó là nói ở người lớn; khi châm trẻ em cần phải châm nông, các huyệt chỉ nên châm đến 2 hay 3 phân thốn là được đồng thời phải chú ý không cho giẫy giụa để đề phòng tiến, rút kim khó hoặc gãy kim.

- Đối với người chửa, ngoài những huyệt cấm châm đã quy định ra, các huyệt khác ở đầu ngón tay, ngón chân là những huyệt rất nhậy cảm như Thiếu thương, Thương dương, Trung xung, ẩn bạch, Lệ đoài thì tốt nhất là không châm.

D. Góc độ châm

Do sự khác nhau về huyệt vị và yêu cầu của bệnh, vì thế góc độ châm kim cũng có khác nhau. Nói chung, chia ra làm 3 loại là: châm đứng kim, châm nghiêng kim và châm ngang kim.

- Châm đứng kim: là thân kim vuông góc với mặt da mà đâm. Cách châm này phù hợp với những nơi tầng cơ nông, mỏng, hoặc các tạng phủ, cơ quan trọng yếu như vùng đầu, quanh ổ mắt, ngực.

- Châm ngang: cũng gọi là châm dưới da, là thân kim để nằm ngang với mặt da mà châm. Cách châm này thường sử dụng ở huyệt vị trên mặt và một số tạng khí trọng yếu.

Đ. Cách châm hào kim (Hào kim)

Cách tiến kim: tiến kim cũng gọi là vào kim, có 3 cách rất
thông thường.

Cách vê vào: là một cách rất thông thường đối với hào kim.

Dùng ngón tay phải giữ cán kim, mũi kim nhằm đúng chỗ huyệt, nhè nhẹ đặt vào da, dùng áp lực làm cho mũi kim đâm vào biểu bì, sau đó từ từ vê kim xuống. Cách vê này cần dựa vào tay trái phối hợp; thao tác của tay trái như sau:

- Áp một ngón cái: đầu ngón tay cái tay trái áp lên huyệt vị định châm, tay phải cầm kim, mũi kim dựa và móng ngón tay cái mà đâm vào huyệt và vê tiến kim xuống. Cách này hợp với châm kim ngắn như châm huyệt Hợp cốc, liệt khuyết.

- Áp hai ngón tay: trước hết là cầm bằng hai ngón tay cái và trỏ của tay trái kẹp lấy phía trên mũi kim một ít, nhằm vào huyệt vị, ngón tay phải cầm cán kim, sau đó hai ngón cái, trỏ tay trái ấn xuống một cái, đồng thời tay phải đưa mũi kim sâu vào huyệt vị rồi vê kim tiến xuống. Cách châm này hợp với kim dài châm ở huyệt Hoàn khiêu, Túc tam lý...

- Áp kẹp hai ngón tay giữ huyệt: những nơi da thiệt rất mỏng như huyệt ấn đường; hoặc huyệt Nhân trung ở mặt, khi tiến kim thì dùng hai ngón trỏ, cái tay trái bóp da chỗ huyệt vị lại cho rồi lên, tay phải châm kim vào.

Cách dùng ống phóng kim: Lấy một hào kim và một ống nhỏ, hào kim phải dài hơn ống nhỏ một ít, dút kim vào trong ống đó, mũi kim và miệng ống ngang nhau, ấn lên trên huyệt vị định châm, tay trái giữ ống, rồi dùng ngón trỏ tay phải gõ lên cán kim chỗ lộ ra phía miệng trên của ống, làm cho mũi kim đâm nhanh vào, bấy giờ rút ống ra, vê tiến kim. Cách tiến kim này phù hợp với người sợ đau và trẻ em.

Cách chích kim: Là dùng kim 3 cạnh đâm thật nhanh cho sâu  khoảng 2 - 3 phân thốn. Cách chính này cần phải có tay trái hỗ trợ cho việc cốc định nơi chích thì mới dễ chích.

E. Cảm giác châm kim

Khi châm kim vào huyệt vị đạt đến độ sâu nhất định, người bệnh thường thấy sinh ra một cảm giác buốt, tê, chướng, hoặc nằng nặng, đồng thời dưới ngón tay thầy thuốc cũng cảm thấy tụ, nặng. Như thế, Đông y gọi là đắc khí. Sau khi đắc khi, căn cứ vào bệnh tình, chọn lấy thủ pháp khác nhau. Nếu như đồng khắc khí thì nhè nhẹ nâng lên, ấn xuống hoặc vê kim cũng có thể đắc khí được.

Do nơi châm kim nông, sâu khác nhau, cũng như phương hướng vê, góc độ châm, sức nâng ấn nhanh chậm, mạnh nhẹ khác nhau, đặc biệt là thể chất người bệnh ở mức độ nhậy cảm khác nhau, cảm giác châm chích có khi rất nhỏ nhẹ, có khi rất rõ rệt, có khi chỉ ở chỗ huyệt vị, có khi lan tảo ra các nơi khác, có khi chuyển dần đến những nơi rất xa. Nói chung lại, thủ phải phù hợp, cảm giác nhanh chóng, thì kết quả cũng rất rõ ràng.

G. Thủ pháp bổ tả của châm kim

Thủ pháp châm chích nói chung có 2 loại: một là thủ pháp bổ, hai là thủ pháp tả. Bổ hoặc tả là căn cứ vào thể chất của người bệnh và bệnh tình mà quyết định. Nói chung là đối với người bệnh có thể chất khoẻ mạnh thì dùng pháp tả pháp, người bệnh thể chất hư nhược thì dùng bổ pháp. Đối với các loại bệnh tình hoặc nóng lạnh xen kẽ, hoặc hư thực cùng thấy thì dùng thủ pháp bình bổ bình tả.

Thủ pháp bổ tả của châm chích có rất nhiều cách, ở đây xin giới thiệu những thủ pháp bổ tả cơ bản. Thủ pháp bổ tả cơ bản là những thao tác khác nhau, mà ở mỗi thao tác đem lại những hiệu quả khác nhau. Nó có thể được dùng riêng rẽ, có thể dùng kết hợp với nhau; từ kết hợp ít đến kết hợp nhiều cách một lúc, tuỳ theo tài nghệ của người thầy và yêu cầu của bệnh tình. Có 8 loại thủ pháp bổ tả cơ bản là: Từ tật, khai bê, niệm chuyển, đề sáp, cửu lục, hô hấp, ngênh tuỷ, mẫu tử.

Thao tác hiệu quả vắng dụng của từng thủ pháp như sau:

- Từ tật, là thao tác tiến kim, rút kim nhanh hay chậm. Bổ; tiến kim từ từ, rút kim nhanh hơn, làm cho dương khí từ ngoài theo kim vào trong sâu một cách êm êm, và khi kim ra thì khí ở trong không khí ở ngoài không vào trong thêm, khí ở trong theo kim từ từ thoát ra ngoài, đó là cách tả. Từ tật pháp được ứng dụng trong tất cả mọi trường hợp.

- Khai bế, là thao tác sau khi rút kim có bịt lỗ kim, hay không bịt  lỗ kim ngay tức thì; Bổ là sau khi rút kim, kịp thời dùng ngón trỏ tay trái bịt ngay lỗ kim và day nhè nhẹ mấy lần, làm cho lỗ kim kín lại, khí ở trong không thoát ra được. Tử là khi rút kim thì vừa rút vừa lắc ngang thân kim nhè nhẹ  làm cho lỗ kim hơi giãn rộng ra, khi kim đã thoát ra khỏi mặt da, để một lát cho khí có thời gian thoát ra ngoài bớt, sau đó mới sát trùng và bịt kín lỗ kim lại, phép khai bế có thể ứng dụng trong tất cả mọi trường hợp. Chỉ riêng hai phép từ tật và khai bế kết hợp với nhau cũng đem lại hiệu quả bổ hư, tả thực rất mạnh mẽ.

- Niệm chuyển, là thao tác vừa đếm vừa vê, đếm một tiếng lại vê kim một lần, đếm số lẻ trước, số chẵn sau. Khi đếm số và vê kim có chia ra bổ tả như sau *: bổ là khi vê cán kim xoay ngược chiều kim đồng hồ, ngón tay cái lùi hơi mạnh và hơi nhanh hơn tả là ngược lại với bổ, khi vê cán kim xoay ngược chiều kim đồng hồ thì ngón tay cái lùi hơi nhanh và hơi mạnh hơn, khi vê cán kim xoay thuận chiều kim đồng hồ thì ngón tay cái tiến hơi yếu và hơi chậm hơn. Sức vê hơi mạnh hay hơi yếu về hướng phải hay hướng trái có tác dụng như dùng bánh lái, tay cheo để đưa khí trong đường kinh được  đúng hướng và tập trung, giống như con thuyền đi đúng giữa dòng nước chảy. ứng dụng của niệm chuyển vào những bệnh chứng kinh khí tán loạn là chính, nhưng cũng thông dụng kết hợp trong khi tiến kim, rút kim cho dễ dàng. Nó có thể được ứng dụng đơn độc để kích thích kinh khí trong thời gian lưu kim, cũng có khi kết hợp với tất cả các thủ pháp khác trong khi thao tác châm kim.

- Đề sáp, là cách nâng ấn kim. Sau khi kim được châm vào huyệt vị đến độ sâu đã định, ngón tay cầm kim nâng kim lên rồi ấn kim xuống trong phạm vi tổ chức cơ thể. Bổ là trước nông sau sâu, nhẹ tay khi nâng nặng tay khi ấn, làm cho khí ở tầng nông của kinh mạch theo sức mạnh mà ép vào tầng sâu kinh mạch. Tả là trước sâu sau nông, mạnh tay khi nâng, nhẹ tay khi ấn, làm cho khí ở tầng sâu kinh mạch ép mạnh từ trong ra tầng nông của kinh mạch. Ứng dụng của phép nâng ấn nhằm giải quyết tình trạng mất cân bằng trong quan hệ giữa biểu và lý.

- Cửu lục, là cách đếm số lần làm thao tác. Số lần lẻ là dương, số lần chẵn là âm; số lẻ gồm 1,3,5,7,9 số chẵn gồm 2,4,6,8. Theo truyền thống, người ta lấy số 9 làm số dương tiêu biểu, số 6 là số âm tiêu biểu. Khi thao tác kim châm như về hoặc nâng ấn kim, số lần thao tác 9 là bổ; số lần thao tác 6 là tả. Bổ là dương số, tả là âm số, vì vậy số dương cũng chỉ kết hợp với cách vê bổ, nâng ấn theo cách bổ; số âm chỉ kết hợp với cách vê tả, nâng ấn theo cách tả. Không có trường hợp nào vê tả lại làm số lẻ, hoặc ngược lại,.... Nếu bệnh tình nghiêm trọng, người ta có thể nâng số 6 hoặc số 9 lên nhiều lần như 6 x 3; 6 x 6; 9 x 3; 9 x 9...

- Hô hấp là cách khi tiến hay rút kim, bảo người bệnh thở ra hay hít vào theo lệnh của thầy thuốc. Bổ là khi thở ra thì tiến kim, khi hít vào thì rút kim. Khi thở ra, khí trong con người còn lại ít, ta lại rút kim ra, khí có theo kim ra chút ít cũng không làm hại cái có thừa. Tả là khi hít vào ta tiến kim, khi thở khí ra ta rút kim. Khi hít khí vào ta tiến kim, khí theo kim vào là thêm cái có thừa, việc thêm đó là  làm thêm có hại; ngược lại, khi thở khí ra, khí trong còn người còn lại rất ít, ta lại rút kim ra, khí theo kim ra thêm đã làm cái hại thêm cái còn ít. Bổ tả theo hô hấp được ứng dụng để chữa các loại bệnh chứng về khí hư, thực.

- Nghênh tuỳ, là cách châm kim thuận hay nghịch chiều kinh khí tuần hành. Mũi kim ngược chiều đường kinh là tả, mũi kim thuận chiều đường kinh là bổ. Ngoài ra, người ta còn theo đó suy ra để tiến hành châm thứ tự thuận nghịch cho một số huyệt trên cùng một đường kinh. Nói chung châm thuận đường kinh hay thuận thứ tự đều là thúc cho kinh phí. Làm giảm cái nhanh, mạnh là tả; làm tăng vào cái chậm, cái yếu là bổ.

- Mẫu tử, là phép chữa bệnh theo quan hệ ngũ hành tương sinh giữa các tạng phủ, và quan hệ ngũ hành tương sinh giữa ngũ du huyệt. Khi một kinh có  bệnh, muốn bổ, người ta chọn huyệt trên đường kinh của một tạng phủ có hành sinh ra hành của tạng phủ có bệnh  hoặc huyệt có hành sinh ra hành của của tạng phủ có bệnh. Ví dụ: tạng có bệnh là can, hành mộc, muốn bổ, ta chọn các huyệt trên kinh thận, hành thuỷ (thuỷ sinh mộc), hoặc chọn huyệt mang hành thuỷ trong ngũ du huyệt trên kinh can là huyệt khúc tuyền.

Cũng bệnh can, ta muốn tả, chọn những huyệt trên kinh tâm, hoặc chọn những huyệt mang hành hoả trên can là huyệt Hành gian

Bảng ngũ hành theo tạng phủ

II. CÁCH CỨU

A. Thuốc và cách chế

Thuốc cứu là lá ngải để lâu năm cho vào cối giã nhỏ thành xơ như nhung, có màu vàng hạt. Từ ngải nhung chế thành mồi ngải hoặc điếu ngải mà sử dụng.

A.a. Cách chế mồi ngải: cấu một dúm ngải nhung khoảng bằng hột ngô, đặt lên mặt ván gỗ, dùng ba ngón tay cái, trỏ và giữa chụm ngải nhung lại và ấn thành khối có hình tháp chóp 3 cạnh, ấn hơi chắc mồi cho khỏi rã ra. Mồi to, nhỏ tuỳ theo bệnh tình và nơi cứu mà định. Nhỏ thì như hạt lúa, vừa thì bằng hạt ngô, lớn thì bằng quả táo. Mỗi một mồi cũng còn gọi là một tráng.

A.b. Cách chế điếu ngải: Dùng một miếng giấy bản mịnh, mềm, dễ bén lửa và thông khí, có hình chữ nhật rộng chừng 4 thốn, dài chừng 6 thốn * lấy khoảng 20 gam ngải nhung rải đều trên mặt giấy, lấy miếng ván mỏng ép cho mịn, chặt, đều, các mép xung quanh đều để lộ giấy ra nửa thốn. Lấy một sợi thép cứng mà nhẵn bóng để lên mép giấy làm lõi, từ từ cuộn vào. Khi cuộn hết thì dùng tay hoặc  mảnh gỗ ép lăn thêm cho chặt hơn, bấy giờ rút sợi thép ra rồi dùng hồ dán lại, thế là thành một điếu ngải to gần bằng ngón tay.

B. Thao tác cứu ngải

B.a. Cứu trực tiếp: đem mồi ngải đã chế đặt lên trên huyệt vị, dùng hương đặt lên đầu nhọn của mồi ngải thổi nhẹ cho bén lửa. Khi mồi ngải cháy khoảng hai phần ba chiều cao, bệnh nhân kêu thấy nóng hơi nhiều thì bỏ ra, lại thay mồi khác.

B.b. Cứu gián tiếp: trước khi cứu đặt lên trên huyệt vị một loại riêng nào đó (tỏi, gừng, vải) rồi lại dùng mồi ngải đặt lên trên mà cứu, như thế gọi là cứu gián tiếp. Do vật đặt lên huyệt khác nhau cho nên cứu gián tiếp có những tên khác nhau. Lâm sàng thường dùng có bốn loại là:

- Cứu cách gừng: cắt một lát gừng sống dày chừng ba hay bốn mm, lấy kim xâu qua thành nhiễu lỗ rồi đặt lên huyệt vị. Đặt mồi ngải lên trên miếng gừng mà đốt lửa, đến khi bệnh nhân cảm thấy nóng rát thì thay mồi khác. Cứ tiếp tục đốt như thế cho đến khi thấy mặt da đỏ ửng thì thôi. Cách cứu này hợp với chứng nôn mửa, tả lỵ, đau bụng và bệnh tật thuộc chứng hàn.

- Cứu cách muối: dùng muối ăn khô, sạch bỏ đầy ngang bằng lỗ rốn, đặt mồi ngải lên trên mà đốt. Cách cứu này rất tốt đối với các chứng tiêu chảy, đau bụng cấp tính, thổ tả, đẻ xong xây xẩm choáng váng, hư thoát.

- Cứu cách vải: đặt một miếng vải rộng lên trên vùng huyệt vị có lông, tóc; dùng tay trái căng đè miếng vải để ép lông, tóc sát mặt da, đánh dấu huyệt vị lên vải, đặt mồi ngải lên dấu huyệt vị rồi châm lửa. Cách cứu này để tránh làm chay lông tóc.

- Cứu bằng điếu ngải: lấy điếu ngải đốt một đầu, chiếu thẳng điểm than lửa trên đầu điếu ngải vuông góc với huyệt vị mà hơ. Căn cứu vào cảm giác của người bệnh mà hơ xa hay hơ gần mặt da, hoặc tuần tự nâng ra xa, lại đưa vào gần theo nhịp, sao cho cảm giác không rát mà chỉ nóng ấm là đủ. Mỗi lần cứu từ 5 đến 30 phút, đến khi có cảm giác chỗ đó nóng ấm dễ chịu, và có một vầng ửng hồng thì thôi cứu. Cách cứu này rất tốt và phù hợp với bệnh mãn tính, rối loạn tiêu hoá, phong hàn đau đớn và tê bại cục bộ.

- Ôn châm cứu: cũng còn gọi là ôn châm, hoặc gọi  là cứu cán kim. Khi lưu kim, lấy ngải nhung vê thành cục khoảng bằng hạt táo, bó vào cán kim mà đốt, lửa của ngải chuyền nhiệt theo thân kim vào huyệt. Số mồi ngải nhiều hay ít căn cứ vào bệnh tình mà định. Để đánh giá than ngải hoặc tàn hương rơi xuống bỏng da, trước đó lấy một miếng giấy dày làm thành miếng tròn có lỗ thủng ở giữa đỡ dưới quanh thân kim để hứng những tàn lỡ rơi xuống.

B.c. Chú ý sự cố khi cứu

1. Khi cứu cần đặt tư thế người bệnh thất tốt, dặn người bệnh không được giẫy động, để tránh bỏng da.

2. Không để than ngải hoặc tàn hương rơi xuống gây bỏng da hoặc cháy quần áo, đêm, ga.

3. Khi cứu cách gừng, cách tỏi rất dễ bị nổi phồng ở huyệt vị, cần chú ý thay những lát gừng, tỏi. Nếu nổi phồng thì lấy kim chích nước ra, dán băng dính lại để đề phòng nhiễm trùng.

4. Khu vực mặt, khu vực ngũ quan, trên mạch máu lớn và lân cận kết mạch thì  không nên cứu.

5. Bệnh thực chứng, nhiệt chứng thì không nên cứu.